Thành lập

Tháng 9 năm 1865, tổng lãnh sự Hoa Kỳ ở Brunei là Claude Lee Moses bán lại phần nhượng địa tương đương một nửa Bắc Borneo (thuê 10 năm từ 1865 đến 1875) cho hai thương gia đồng hương là Joseph W. Torrey và Thomas B. Harris cùng các bạn làm ăn của họ.[3] Năm 1875, Torrey quay lại để gia hạn thời gian thuê đất, tuy nhiên vị lãnh sự đế quốc Áo-Hung ở Hồng Kông là Baron Gustav von Overbeck đã giành mất cơ hội của ông. Lúc đầu, Overbeck muốn môi giới nhượng địa này cho chính phủ Áo nhưng chỉ nhận được sự hờ hững từ phía họ.[3] Về sau ông xoay sang hợp tác với thương gia lãnh đạo công ty thương mại của Anh ở Thượng Hải và Luân Đôn là Alfred Dent và Edward Dent. Họ tiến hành gặp gỡ các nhà cầm quyền địa phương ở Bắc Borneo để lấy giấy phép khai thác vùng này. Thống đốc Anh ở Labuan (một hòn đảo ngoài khơi thuộc địa Brunei) cũng tham gia cuộc đàm phán. Ngày 29 tháng 12 năm 1877, vua Brunei là Abdul Mumin đồng ý bán đất để đổi lấy 15.000 đô la Straits. Tuy nhiên, vì trước đó vua Brunei đã nhượng một số lãnh thổ cho vua Sulu nên cần thiết phải tiến hành thêm một số cuộc đàm phán nữa. Nhờ có sự tham gia của William Clarke Cowie - nhà thám hiểm người Scotland và là bạn của vua Sulu - mà nhà vua Sulu là Jamal-ul Azam đã đồng ý nhượng đất đổi lấy 5.000 đô la Straits vào ngày 22 tháng 1 năm 1878.[4][5][6]

Như vậy, Overbeck và anh em nhà Dent đã lấy được lãnh thổ Bắc Borneo có diện tích lên đến 72.000 km². Tháng 9 năm 1880, Overbeck bán cổ phần của mình cho Dent.[3] Nhằm củng cố quyền chiếm hữu, Dent vạch ra kế hoạch thành lập một công ty được Hoàng gia Anh cấp đặc quyền qua Văn bản đặc hứa Hoàng gia (Royal Charter). Tuy nhiên, do việc cấp phép bị trì hoãn rất lâu nên một công ty trách nhiệm hữu hạn gọi là Hiệp hội Lâm thời Bắc Borneo thuộc Anh (British North Borneo Provisional Association Limited) đã thành lập trước vào năm 1881. Công ty này có số vốn 300.000 bảng Anh, đứng đầu là các giám đốc gồm Sir Rutherford Alcock, Alfred Dent, R. B. Martin, Đô đốc Mayne và W. H. Read.[7] Sau khi nhận được Văn bản đặc hứa Hoàng gia, Công ty Bắc Borneo thuộc Anh chính thức thành lập vào ngày 1 tháng 11 năm 1881, đồng thời Hiệp hội Lâm thời Bắc Borneo thuộc Anh cũng giải thể. Công ty Đặc hứa Bắc Borneo đi vào hoạt động từ tháng 5 năm 1882 với vốn điều lệ là 2 triệu bảng Anh.[8]

Năm 1882, Công ty Đặc hứa Bắc Borneo thiết lập một khu định cư trên đảo Gaya. Tuy nhiên, khu định cư này bị Mat Salleh - một thủ lĩnh bộ tộc bản xứ - cướp bóc và thiêu rụi vào năm 1897.[9] Công ty này bị người dân địa phương chỉ trích vì hoạt động thu thuế của họ.

Giải thể

Không nơi nào trong Khối thịnh vượng Anh lại bị chiến tranh tàn phá nặng nề như Bắc Borneo. Đến cuối cuộc chiến, người ta đã tiên liệu rằng Công ty sẽ không tài nào chi trả nổi cho việc tái thiết. Vì vậy, công ty từ bỏ Văn bản Đặc hứa Hoàng gia và tuyên bố trao Bắc Borneo cho Văn phòng Thuộc địa Anh. Lịch sử Công ty Đặc hứa Bắc Borneo chấm dứt qua một thoả thuận ký ngày 26 tháng 6 năm 1946, và kể từ ngày 15 tháng 7 năm 1946 đến ngày Liên bang Malaysia thành lập năm 1963, Bắc Borneo là một thuộc địa của Hoàng gia Anh. Thoả thuận với chính phủ Anh cũng bao hàm một khoản tiền bồi thường cấp ngay có trị giá 860.000 bảng, cho phép công ty thanh toán tất cả các nghĩa vụ nợ. Trước đó, công ty này từng từ chối lời đề nghị của chính phủ Anh về việc mua lại tài sản của Công ty với mức giá 2,2 triệu bảng (tương ứng với 13 shilling 4 xu/cổ phiếu).[10] Để giải quyết vấn đề, phía Công ty và phía Văn phòng Thuộc địa đồng tình chọn Lord Uthwatt làm trọng tài độc lập.[10] Tháng 3 năm 1949, Uthwatt công bố quyết định của ông: trả cho Công ty 1,4 triệu bảng tiền bồi thường chuyển giao tài sản cho Hoàng gia nhưng không bao gồm các khoản tiền bồi thường tổn thất chiến tranh mà công ty này đòi hỏi. Tin tức trên khiến các cổ đông thất vọng tràn trề; chỉ sau một đêm, giá cổ phiếu của Công ty sụt từ 17 shilling/cổ phiếu còn 9 shilling 6 xu/cổ phiếu.[11]

Ngày 22 tháng 10 năm 1962 đánh dấu sự thanh lý hoàn toàn Công ty Đặc hứa Bắc Borneo. Từ Luân Đôn, những người chịu trách nhiệm thanh lý thảo "lá thư chính thức cuối cùng", đề địa chỉ là chủ tịch Uỷ ban Phúc lợi Xã hội Bắc Borneo (North Borneo Social Welfare Committee) và đính kèm 320 đô la Straits tiền lời từ một khoản đầu tư trước đây của Công ty. Trong thư có đoạn: "Tôi hi vọng rằng ông sẽ chấp nhận món quà nhỏ này kèm với lời chúc tốt lành nhất cho tương lai của Bắc Borneo (...)".[12]